Çanakkale’de en çok şehit veren iller…

Çanakkale’de en çok şehit veren iller…
16 Mart 2007

Çanakkale’de en çok şehit veren iller…
* Prof. Dr. Osman Özsoy
yazaramesaj@gmail.com
Çanakkale Savaşı’nda verdiğimiz şehitlerin gerçek sayısının ne olduğuna ilişkin kimi zaman yaşanan tartışmalar hepimizin malumu. Meğer resmi rakamın ne olduğu konusunda ciddi çalışmalar varmış. Fakat o konuya geçmeden önce küçük bir hatırlatmamız olacak.
8 Şubat’ta bu köşede, “Okuma yazma bilmeyen Osmanlı padişahı var mı?” başlıklı bir yazı kaleme almıştık.
47 bini aşkın okuyucunun ilgisine mazhar olan bahsi geçen yazının bir yerinde; “Osmanlı’nın son döneminde okuma yazma oranının yüzde 20’lere kadar düştüğü söylenmektedir. Kur’an okuyabilen insanların neden Osmanlıca okumakta zorlandıklarını doğrusu pek anlayamamışımdır. Kur’an okuyabilecek kadar alfabeye aşina olan bir insanın biraz çalışması durumunda Osmanlıca metin okumakta çok da zorlanmayacağı konuyu bilenlerin malumudur” satırlarına yer vermiştim.
Gerçek rakamı buldum. 1897 yılı istatistiklerine göre Osmanlı Devleti’nde okuma yazma bilenlerin oranı maalesef % 10’un da altındaymış. Konuyla ilgili ayrıntılı bilgiyi aşağıda göreceksiniz. Biz şimdi gelelim asıl konumuza.
Bilimsel çalışmaları halka açmak…
Genç akademisyenlerimiz son zamanlarda ciddi araştırmalara imza atıyorlar. Fakat üniversitelerin akademik yayınlarına halkımızın ulaşması pek mümkün olmuyor. Adeta kapalı devre yayın gibi sadece akademik camia içinde kalıyor çok sayıda değerli araştırma. Hatta üniversitelerin bile birbirinin yaptığı çalışmalardan çoğu defa haberi olmuyor.
Çanakkale Savaşı konusunda son yıllarda gördüğüm en ciddi araştırmalardan birine, Kocaeli Üniversitesi öğretim üyelerinden, Çanakkale Vakfı Başkan Yardımcısı Yard. Doç. Dr. İbrahim Güran Yumuşak imza atmış. Genç bilim adamı İbrahim Güran’ın, Çanakkale Savaşı’nda yitirilen insan sayısı ve eğitim düzeylerini belirleyen ve bunu dönemin nüfus özellikleriyle karşılaştıran “Çanakkale Savaşı’nda Yitirilen Beşeri Sermaye” başlıklı makalesi Çanakkale Savaşı hakkında merak edilen birçok konuya ışık tutuyor.
Makalede, Çanakkale Savaşı’nda yitirilen Mehmetçiğin, dönemin beşeri sermaye potansiyelini ne ölçüde etkilediği ve Türkiye Cumhuriyeti’ne nasıl bir beşeri sermaye mirası bıraktığı ayrıntılarıyla izah ediliyor.
Beşeri sermaye nedir?
Bir ülkenin iktisadi gelişiminde en önemli faktörlerden biri beşeri sermayedir. Beşeri sermaye, işgücünün sahip olduğu eğitim ve beceri düzeyi olarak kabul edilmekle birlikte, bu kavramın geniş tanımı içerisine nüfusun miktarı, yaş dağılımı gibi özellikler de girmektedir.
Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı öncesinde toplam nüfusunun 30 milyon olduğu tahmin edilmekle birlikte Anadolu Türkiye’sinin nüfusu 12 milyonun altındadır. Nitekim Cumhuriyetin ilk yıllarında yapılan nüfus sayımında Türkiye nüfusu 12,4 milyon olarak tespit edilmiştir. Bu iki veriden hareketle nüfus artış hızının oldukça düşük olduğu ifade edilebilir. Özellikle genç yaştaki erkeklerin uzun süre askerlik hizmeti altında olmaları, olumsuz sağlık koşulları ve savaş kayıpları nedeniyle nüfus artışı çok düşük seviyede gerçekleşmiştir. Aynı zamanda bu olumsuz koşullar, nüfusun yaş ve cinsiyet dağılımını kadınlar ve gençler aleyhine etkilemiştir.
Osmanlı’da okuma yazma oranı…
Osmanlı Devleti’nin son yıllarında nüfusun eğitim düzeyinin oldukça düşük olduğu görülmektedir. 1897 yılı istatistiklerine göre Okuma yazma bilenlerin oranı % 10’un altındadır. Okuyan öğrencilerin cinsiyet dağılımına bakıldığında ilkokul’da cinsiyet oranı (Kız/Erkek) 0,40 iken bu oranın ortaokulda 0,15’e düştüğü görülmektedir.
Osmanlı Devleti’nde Okul ve Öğrenci Sayıları (1897)
Okul Türü
Okul Adedi
Öğrenci Sayısı
Toplam
Erkek
Kız
İlkokul
28.614
854.921
606.104
248.737
Ortaokul
412
31.469
27.207
4.262
Lise
55
5.419
4.892
-
Kaynak: DİE, Osmanlı Devletinin İlk İstatistik Yıllığı 1897, (Ankara 1997)

1927 de yapılan nüfus sayımında Türkiye’deki yetişkin nüfusun (7 yaş ve üzeri) ancak % 10,5’i okuma yazma bildiği tespit edilmiştir. Erkeklerin % 17,4’ü ve kadınlarda % 4,6’sı okuma yazma bilmektedir.
Çanakkale Savaşları’nda Yitirilen Beşeri Sermaye
Çanakkale Savaşı’nda ve sonrasında yitirdiğimiz insan sayısı konusunda farklı rakamlar verilmektedir. Özellikle şehitlerin sayısı konusunda değişik rakamlar yer almaktadır. Bu rakamlar 150 bin ile 300 bin arasındadır. Gönüllü olarak Çanakkale Savaşı’na katılanların sayısı konusunda ise herhangi bir bilgi yoktur.
Çanakkale Savaşı’nda şehit olanların sayısı konusundaki farklılıkların bir bölümü şehit tanımından kaynaklanmaktadır. Askeri kaynaklarda yalnızca cephede ölenler şehit olarak kabul edilmekte, sonrasında ölenler ise şehit kabul edilmemektedir. Ancak cephede veya cephe dışında ölmüş olsun savaş nedeniyle ortaya çıkmış olan tüm kayıplar yitirilmiş beşeri sermaye tanımı içerisine girmektedir.
Resmi kayıtlara göre muharebede şehit olanların sayısı 56.643’tür. Muharebede sakat kalan ve kaybolanların sayıları ise sırasıyla 97.007 ve 11.178’dir. Dolayısıyla şehit, sakat ve kayıpların toplamına ilişkin resmi rakam 165.000 civarındadır.
I. Dünya Savaşı ve Çanakkale Cephesinde Osmanlı Devleti Zayiatı

Muharebede Ölen (Şehit)
Muharebede Sakat Kalan
Muharebede Kaybolan
Yaralanarak Ölen
Hastalanarak Ölen
Savaş Esiri
Ç.Kale 1915–16
56.643
97.007
11.178
-
-
-
I. Dünya Savaşı
175.220
303.150
61.487
68.378
466.759
145.104

I. Dünya Savaşı boyunca muharebelerde şehit olanlar 175.220 olarak tahmin edilmiş, hastalanarak ve yaralanarak şehit olanlar ile kaybolanların sayıları da ilave edildiğinde bu rakam 771.844’e ulaşmıştır. Muharebelerde sakat kalacak şekilde yaralananlar da bu sayıya eklendiğinde 900.000’e yaklaşan bir rakama ulaşılmaktadır. I. Dünya Savaşı’nda şehit olan ve sakat kalanların toplam sayısı dikkate alındında en fazla kaybın Çanakkale’de verildiği anlaşılmaktadır.
Moorehad’ın Gelibolu adlı eserinde Çanakkale Savaşı’nda Türk tarafının toplam zayiatı 251.309 olarak verilmektedir. Bu sayının % 20’den biraz fazlası cephede şehit olanlardan, kalanı ise kayıp, hastalıktan ölen, yaralı ve hastalanıp geri gönderilenlerden oluşmaktadır.

Çanakkale Savaşı’nda Türk Tarafının Kayıpları

Şehit:55.127

Yaralı:100.177

Kayıp:10.067

Hastalıktan Ölen:21498

Hastalanıp Geri Gönd.:64.440

Toplam Sayı:251.309

Çanakkale Boğaz Komutanlığı tarafından yayınlanan ve resmi bilgi ve belgelere göre düzenlenen tabloda da cephede şehit olanların sayısı, 589’u subay olmak üzere 57 bin civarındadır. Şehit, yaralı, kayıp ve esir olarak yitirilen subaylarımızın toplam sayısı ise 1.633’dür. Düzeltilmiş rakamlarla Çanakkale Savaşı’nda cephede şehit olan, yaralanarak veya hastalanarak ölen, kayıp/esir ve hava değişimi ile hastanelere gönderilenlerin toplamı yaklaşık 200 bin civarındadır. Dolayısıyla Çanakkale Savaşı’nda yitirdiklerimizin sayısının bunun altında olması pek muhtemel değildir.
En çok şehit veren ilimiz…
Çanakkale Savaşları’nda en çok şehit veren ilimiz Bursa’dır. Bursa’dan 3274 şehit verilmesine karşılık, Balıkesir’den 3003, Konya’dan 2683, Kastamonu’dan 2527 ve Denizli’den 2258 şehit verilmiştir. Diğer taraftan en fazla şehit veren köy ise Kastamonu’nun Güzlük Köyü olup, bu köyden 25 şehit verilmiştir. Çanakkale Türküsü olarak bilinen ve “Çanakkale içinde vurdular beni” diye başlayan türkünün Kastamonu kaynaklı olması Kastamonulu şehit sayısının fazlalığını belirten diğer bir göstergedir.
Bir ülkenin en büyük serveti, eğitim ve sağlık açısından iyi durumda olan insanlarıdır. Nitelikli ve genç bir nüfusa sahip bir ülke, her türlü imkânsızlığı yenerek iktisadi ve sosyal düzeyini geliştirebilir. Çanakkale Savaşı’nda dönemin nüfusuna göre önemli sayılabilecek düzeyde genç nüfusun yitirilmesi gelecek dönemler için birçok açıdan problemi de beraberinde getirmiştir. Üstelik bu yitirdiğimiz insanların eğitim düzeyleri dikkate alındığında bu olumsuzluklar daha da derinleşmektedir. Nitekim bir İngiliz general, “Çanakkale’nin İngilizler açısından en büyük kazancı, Türk milletinin okumuş aydın kesiminin şehit edilmesi, gençliğinin ve geleceğinin elinden alınmasıdır” demiştir.
Yazımıza son vermeden önce bir hatırlatmada bulunalım. İbrahim Güran Bey’in makalesinin tamamını okumak isteyen okuyucularımızın olabileceği düşüncesiyle kendisinden bir ricamız oldu. İsteyen okuyucularımız makaleyi http://www.canakkalevakfi.org.tr/ adresinden indirebilecekler.
Bu vesile ile tüm şehitlerimizi ve gazilerimizi rahmetle anıyoruz.
Ruhları şad olsun.