Yakin Tarih'ten m�this bir vaka. Hitler ordusunun batirdigi ingiliz gemisi. Pire'de denizi kaplayan ve yagmalanan T�rkiye Cumhuriyeti serveti...
Ve korkunc haberin Milli sef'e nasil verilecegi telasi..
Bir ALi MURAT G�VEN arastirmasi
01 Temmuz 2005 10:05
ingiliz gemisi NewYorkshire�? k�c�k �lcekli bir Afrika �lkesinin
b�tcesine denk miktardaki banknot y�k�yle yavas yavas sulara g�m�l�rken, tam da Hollywood filmlerine yakisacak ilginclikte bir manzara ortaya cikti. 100’l�k T�rk Liralari Pire Limaninin sularinda balyalar halinde y�zmeye baslamisti. Yaklasik yarim saat sonra da b�t�n liman, �zerinde in�n�n�n portresi bulunan gicir gicir banknotlarla kaplandi. Haberin kisa s�re icerisinde sehre yayilmasiyla birlikte, binlerce yoksul Yunanli limana akin edecekti. Manzarayi g�renler hemen elbiselerini cikaryor ve yanlarinda getirdikleri cantalarla denize atliyorlardi. Saldirinin �zerinden yalnizca birkac saat gectikten sonra, Pire caddelerinde, Avrupa�nin o d�nemdeki en prestijli parasi konumundaki T�rk lirasi �zerinden “milyoner�? olmus en az birkac y�z kisi dolasmaktaydi.
* * *
cevresindeki b�t�n yetkililer, Milli sef�e b�ylesine sevimsiz bir haberi vermekten -hakli olarak- fellik fellik kaciyorlardi. Çünkü, her gecen g�n biraz daha siddetlenerek yanibasimizdaki �lkeleri kasip kavurmaya baslayan acimasiz d�nya savasi, ulusal kurtulus m�cadelesinin onurlu ama yoksul galibi T�rkiye Cumhuriyeti�nin de ekonomik acidan solugunu kesmisti. �lkede hayati �neme sahip her ne var ise istisnasiz hepsi karneyle dagitilmaktaydi. 18 milyonluk Anadolu�da, n�fusun ezici bir cogunlugu aksam yataklarina karinlari dogru d�zg�n doymadan giriyordu.B�yle bir manzara icinde bu felaketin haberi, Basbakanlik�ta saatler boyunca oradan oraya adeta bir top gibi gitti geldi. Her bakan, ismet Pasa Hazretleri�ne mal�mat vermek benim vazifem degildi diyerek pasi baskasina atiyor, saatler gectikce de Pire�de vuk�u bulan nahos hadise devletin zirvesine bir t�rl� aktarilamiyordu. Sonunda da Basbakan Refik Saydam bu tatsiz g�revi bizzat �stlenmeye karar verdi. Huzura cikmadan �nce dua da etti mi bilinmez; ama Köşk’ün kapisindan iceri girerken yasadigi tedirginlik tartisma g�t�rmeyecek kadar belirgindi. Saydam, sekreteryadaki kisa bir beklemenin ardindan Cumhurbaskani in�n�n�n huzuruna alindi. Kurtulus Savasi �nin simge isimlerinden, cephelerin tecr�beli komutani ismet in�n� uzun zaman �nce postallarini cikarmis ve artik cok farkli bir cephede, uluslararasi siyaset�in sahnesinde savasiyordu. 
Cumhurbaskani �nin son b�y�k g�revi ise Avrupa �ya perisan eden yikici ve yayilmaci Nazizm belasini T�rkiye topraklarindan uzak tutmakti. Bu konuda b�y�k g�cl�kler altinda elde ettigi basarinin ise savas yorgunu T�rk milleti icin kitlesel aclik gibi oldukca onur kirici bir bedeli vardi.
- Buyrun Muhterem Basvekilim. dedi Milli sef, Benimle cok acilen g�r�smeyi talep etmissiniz. Bu derece acil bir hususun ne olabilecegini dogrusu ben de merak ettim!Saydam bir-iki kez �ks�rd�, s�ze nereden baslayacagini enine boyuna tartti ve
- Muhterem Reisicumhurumuz diye girdi, Aldigimiz acil bir telgraf mesaji neticesinde, bug�n Yunanistan�in Pire limaninda bizim icin hayli nahos bir hadisenin cereyan ettigini �grenmis bulunmaktayiz.
- Ne t�r bir hadise bu? ismet Pasa �nin y�z�n� ansizin derin bir endise kaplamisti. Paralarimiz efendim. diye devam etti Basbakan, Yeni bastirdigimiz banknotlarimiz� Birkac saat �nce Alman diktat�r� Adolf Hitler �in tayyarelerinin taarruzuna ugradilar. Hepsi Pire�de denize d�k�ld�.
su anda Yunan halki onlari yagmalamakla mesgul!
Savasa direnmenin bedeli: Aclik ve sefalet Genc T�rkiye Cumhuriyeti, 1923 �den itibaren uygulamaya koydugu siki para politikasiyla, gelismekte olan �lkelerin basbelasi durumundaki enflasyona karsi onbes yil boyunca gayet basarili bir direnis g�stermisti. Bunda da hic kuskusuz ki Atat�rk d�nemi h�k�metlerinin T�rk lirasina uluslararasi alanda hakettigi prestiji kazandirma y�n�ndeki kararli tutumlarinin b�y�k rol� vardi. T�rkiye Cumhuriyeti�nin kurucusunun 10 Kasim 1938 tarihindeki vefatinin hemen ertesi g�n�, Millet Meclisi toplam 348 �yenin oybirligiyle ismet in�n�y� �lkenin ikinci cumhurbaskani olarak secti. in�n�n�n ekonomi politikalari da Atat�rk��n izledigi yoldan cok ciddi bir sapma g�stermeyecekti. Hatta Milli sef bu anlamda silah arkadasina g�re cok daha eli siki bile sayilabilirdi. israfsiz ve kontroll� bir b�y�me hedefleyen in�n�, ikinci D�nya Savasi patlak vermese, belki de bu ugurda cok daha anlamli basarilar elde edebilecekti. Ancak, ilk sinyallerini daha Atat�rk��n sagliginda vermeye baslayan savas 1939 yilinda resmen basladigida, Cumhurbaskani icin halka, agir bir kemer sikma politikasiyla ekonomik c�k�sten korumaktan baska bir secenek kalmamisti. �nce pahali sanayi yatirimlari yavaslatildi. Ardindan da siyasal bir �nlem olarak, saldirgan Almanya �yla b�t�n ticari iliskiler askiya alindi. Ancak, bunlar �lkenin iki yakasini biraraya getirmeye yetmeyecekti. Bunun �zerine Refik Saydam H�k�meti savasin getirdigi ekonomik g�cl�kleri gerekce g�stererek, Mayis 1940�da gelir vergisini y�zde 50 oraninda artirdi.
Ayni yilin Haziran ayinda ise vurguncu t�ccarlarin savas ortamini firsat bilerek fiyatlari keyfi zamlarla artirmalarini �nlemek amaciyla fiyat murakabe enc�menleri kuruldu. �te yandan, ciftciler de hasat t�rleri ve miktarini yetkililere d�zenli olarak bildirmekle y�k�ml� kilindilar. �lkeyi ekonomik acidan g�venceye alma cabalarinin son asamasinda ise Bakanlar Kurulu, ABD ve Avrupali m�ttefiklerinin hic hosuna gitmeyen 12 Haziran 1940 tarihli kararini acikladi. Basbakan Saydam, Meclis k�rs�s�nden konuyla ilgili olarak yaptigi aciklamada, T�rkiye�nin tavrini merakla bekleyen d�nyaya, Ankara H�k�meti�nin savasta tarafsiz kalacagini duyuruyordu. �lke, bu tarihi kararla sicak savasin tahribatindan korunurken, b�y�k hesaplasmaya katilmamasinin bedelini ise g�ndelik hayatta yasanan trajedilerle �demeye baslayacakti. 3 Aralık 1940 �da y�r�rl�ge giren yasa geregince, basta ekmek olmak �zere, yag, seker, un gibi temel gida maddeleri halka karneyle dagitilmaya baslanmisti. Ki bu s�recte, karneye ihtiyaci bulunmayan bir avuc savas zengininin disinda, hic kimsenin verilen g�nl�k istihkakla karnini tam olarak doyurabilme sansi yoktu. �te yandan, enflasyonu tetikleyen savas ekonomisi, gitgide daha y�ksek kup�r degerli paralar basilmasini da zorunlu kiliyordu. O tarihte hen�z kaliteli kagit para basacak tesisleri bulunmayan T�rkiye, ilk kez tedav�le cikacak olan 500 ve 1000 liralik banknotlarin basimi icin ingiltere�deki �nl�
Thomas De La Rue Matbaasi �yla bir anlasma yapti. S�zkonusu matbaa, siparis edilen yeni paralarin baskilarini kisa s�re icinde tamamlayip T�rk h�k�metine teslim ederken, T�rk halki da bu vesileyle �zerinde Atat�rk��n yerine ismet in�n�n�n portresi yer alan ilk banknotlarla tanismis oluyordu. O g�nlerde 1941 yili b�tcesi de 304 milyon 971 bin 662 T�rk Lirasi olarak karara baglanip Meclis�te onaylandi. T�rkiye�nin savastaki pozisyonu, siyaset dilinde silahli tarafsizlik seklinde tanimlanmaktaydi ve bu t�r bir tarafsizlik da her an baskina ugrayabilecegini g�z�n�nde bulundurarak g�cl� bir ordu beslemeyi gerektirmekteydi. Ankara�nin �n�nde ise bu t�r savunma giderlerini -halki bunaltmak pahasina- alinacak cok siki ekonomik �nlemlerle finanse etmekten baska care yoktu. Pire Limani �ndaki unutulmaz g�n �lke, iyice zivanadan cikan d�nya savasinin dayattigi ekonomik y�k� m�mk�n olan en az hasarla savusturmaya calisilirken, 16 Nisan 1941 g�n� Yunanistan�in Pire Limani �ndan gelen sok bir haber, h�k�metin b�t�n ekonomik hesaplarini alt�st edecekti. Daha �nce de T�rk h�k�meti icin birkac kez para basmis olan Thomas De La Rue Matbaasi, Ankara�nin son grup siparisini olusturan in�n�l� 50 ve 100 liraliklar ile 50 kurusluk banknotlarin basimini tamamlamis, bunlari Akdeniz�den istanbul�a ulastirilmak �zere NewYorkshire adli bir gemiye y�klemisti. iki hafta s�ren yolculugu sirasinda ikmal icin ardarda bir dizi Avrupa limaninda demirleyen Yorkshire, istanbul�dan �nceki son duragi Pire�de bir mola daha verdi. iste, ne olduysa bu son molada oldu. Yunanistan �a s�rpriz bir hava saldirisi d�zenleyen Naziler, aralarinda Pire�nin de bulundugu bir dizi Yunan kentinde ardarda yogun bombardimanlar gerceklestirmislerdi. islek bir liman olan Pire�deki en �ncelikli hedef ise kiyi boyunca siralanmis olan ticari gemilerdi. T�rkiye Cumhuriyeti Devleti �nin binbir t�rl� g�cl�k icinde bastirdigi banknotlari tasiyan geminin Union Jack bandrasi (Birlesik Jack / ingiliz bayraginin lakabi) kimbilir hangi mechul Alman savas pilotunun agzinin sularini akitmis olmaliydi ki Yorkshire birkac dakika icinde kevgire cevrildi. Hedef, elbette ki -en azindan o g�n icin- dogrudan dogruya T�rkiye degildi. c�nk� Hitler�in T�rkiye�yi -Birinci D�nya Savasndaki g�cl� m�ttfefiklik iliskilerinden dolayi- isgal planlari arasinda bir hayli gerilere attigi da bilinen bir gercekti. Ancak, bir numarali d�smani durumundaki ingilizlere ait bir gemi s�zkonusu olunca, Alman birlikleri T�rk milli servetinin g�z�n�n yasina bakmadilar. Yorkshire, k�c�k �lcel�i bir Afrika �lkesinin b�tcesine denk miktardaki banknot y�k�yle agir agir sulara g�m�l�rken, tam da Hollywood filmlerine yakisacak bir manzara ortaya cikti. Geminin depolarindan mantar gibi firlayan para balyalari Pire Limaninin sularina yayilmaya baslamisti. Yaklasik yarim saat sonra da b�t�n liman, �zerinde ismet in�n� �n�n portresi bulunan yeni 100�l�k ve 50 �lik banknotlarla kaplandi. Hava saldirisinin sokunu �zerlerinden yeni yeni atmaya baslayan Pire sakinleri, bu garip manzarayi g�r�nce ilk anda ne yapacaklarini sasirdilar. Paralarin �zerindeki kisi, onlara Anadolu�daki bir dizi savasta aci yenilgiler yasatan adamin ta kendisiydi. Ama ne gam! Kimi zaman, tatli bir hayatin yalnizca hayali bile en kadim d�smanliklari yenmeye yetebilir. Haber kisa s�re icinde b�t�n sehre yayildi ve y�zlerce yoksul Yunanli limana akin etmeye baslamisti. Gelenler manzarayi g�r�r g�rmez hemen �stlerini baslarini cikartiyor ve yanlarinda getirdikleri cantalarla denize atliyorlardi. Amac, yetkililer gelmeden yagmalamayi tamamlamak ve torbalara m�mk�n oldugunca cok balya doldurup sivismakti. Kiyidaki bu manzaraya saatler boyunca hicbir Yunan g�venlik g�revlisi m�dahale etmedi. Aslinda edemediler demek daha dogru olur, c�nk� bombardiman sonrasinda koskoca sehirde asayisi saglamaya calisan polis ve askerler icin limanda yasanan bu olay, olsa olsa k�c�k bir teferruattan ibaretti. Dolayisiyla, g�n boyunca T�rkiye�nin batik paralarini kurtarmaya bir t�rl� sira gelmedi.Olayin �zerinden yalnizca birkac saat gectikten sonra, Pire caddelerinde T�rk Lirasi �zerinden milyoner olmus en az birkac y�z kisi dolasiyordu. Bu da bir �m�r boyu refah ve mutluluk demekti. Bu konuda hic saka etmiyoruz, ��n�
Avrupa�nin dehsetli bir enflasyonla bogustugu o g�nlerde, savasa girmemis olan T�rklerin lirasi yasli kitanin en prestijli para birimlerinden biri, hatta d�ped�z birincisiydi. Hele de Almanlarin ayni g�nlerde ekonomi tarihinin en korkunc hiper enflasyonu y�z�nden kendi paralariyla ucurtma yapip soba yaktiklari hatirlanirsa� O banknotlar tarih olmustur !ismet in�n�, derin bir sessizlik icinde K�sk�n penceresinden disariyi seyretmekteydi. Basbakan�in getirdigi sevimsiz haberden sonra Milli sef�in moralinin dibe vurdugunu anlamak icin de m�neccim olmaya gerek yoktu. Refik Saydam, bu kasvetli sessizligi dagitmak icin yeniden �ks�rd� ve tedirgin bir ses tonuyla Cumhurbaskani�na seslendi:- Acilen bir karar vermemiz gerekiyor Reisicumhur Hazretleri. Banknotlarin b�y�k bir kismi Yunan ahalisinin eline gecmis durumda. Ne emir buyurursaniz onu uygulayacagiz. In�n� bu s�zler �zerine d�nd�, sandalyesini cekip masasina oturdu ve basini ellerinin arasina alarak Yapilacak sey bellidir Refik Bey! dedi, H�k�metinizin yapacagi acil bir aciklamayla, bu banknotlarin tedav�le ciktigini iptal etmemiz gerekiyor. Halk burada sefaletten kivranirken, coluk-cocugumuzun kursagindan gecmeyen bir gemi dolusu parayla baska milletleri zengin edemeyiz. Ardindan kalemini alarak, �n�nde bulunan bos kagida aceleyle bir mesaj karaladi ve altini imzalayarak Basbakan� uzatti. Bunu aliniz ve kabineyle toplantinizi tamamlayip efkar-i umumiyeye derhal gereken aciklamayi yapiniz. Karar, Yunanistan makamlarina da acil bir telgrafla bildirilsin. O gemideki tek bir banknot bile tedav�le cikmayacaktir. Basbakan, notu alip odayi terkederken son kez In�n�ye d�nd� ve Baska bir emriniz var miydi? diye sordu. In�n� basini Hayir anlaminda hafifce saga sola salladi. Ardindan da Yazik oldu! diye mirildandi. T�rkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasi, sonraki aylar ve yillarda Thomas De La Rue Matbaasi �yla yeniden calisti. Fakat, Pire�de yagmalananlarin verdigi dersle, artik her banknotun farkli bir �lkede basilmasi gibi yeni bir uygulamaya gecilmisti. Baskilar, ingiltere�nin yanisira Almanya ve ABD�deki matbaalara paylastirilarak nakliyeden kaynaklanan riskler gitgide azaltildi. �te yandan, bu talihsiz olayin en ilginc sonucu ise cok sonradan ortaya cikacakti. İletişim imkanlarinin g�n�m�zle kiyaslanmayacak kadar zayif oldugu 1940 larin Anadolu�sunda, bircok insan Ankara�da alinan milli kararlardan tam anlamiyla haberdar olamiyordu. Ardarda tedav�le cikan in�n�l� yeni banknotlar arasinda, �zellikle tasradaki halk bunlardan hangisinin gecerli, hangisinin gecersiz oldugunu anlayabilecek durumda degildi. O y�zden de bircok uyanik Yunanli t�ccar ellerindeki batik bankontlari �zellikle Dogu illerinde yaptiklari alis verislerde T�rk esnaflarina yutturmayi basardilar. Kendilerine uzatilan bu kirisik paralardan kusku duyanlar ciktiginda ise b�yle muhataplar, Ne o sizin haberiniz yok mu? Bu, h�k�metinizin cikardigi yeni para, istanbul�dan aldi, baksania daha gicir gicir s�zleriyle ikna ediliyordu. Bu yolla, hatiri sayilir miktarda gecersiz banknot Anadolu�yu yillar boyunca arsinladi. 1945 de ikinci D�nya Savasi sona erip Almanya teslim bayragini cektiginde, Ankara hala �lkede serseri mayin gibi dolasan bu banknotlarin k�k�n� kazima derdindeydi.
D�RT BiR YANDAN KUSATILAN �LKE: 1940 li yillar, bir yandan savas ekonomisinin yol actig derin yoksulluk, �te yandan da Anadolu �yu ardarda vuran dogal �fetlerle bogusan T�rkiye �de, tek parti d�neminin Milli Sefi Ismet In�n� icin oldukca zorlu gececekti.
DOGMADAN �LEN BANKNOTLAR
T�rkiye Cumhuriyeti�nin Alman bombardimaniyla Pire Liman�nin sularina g�m�len 100 liralik banknotlarindan geriye kalan az sayidaki �rnekten biri. Hicbir zaman tedav�le cikartilamayan bu banknotlarin �n y�z�nde Cumhurbaskani on�n�n�n portresi, arka y�z�nde ise Anadolu�yu simgeleyen bir k�yl� kizi fig�r� yer aliyordu. Bombardimanda tarihe karisan bir diger banknot da artik son demlerini yasayan kagit 50 kurustu.
A� KARNINA UYKUYA YATILAN YILLAR
Iste, T�rkiye tarihinin en trajik sayfalarindan birinin arsivlerden kopup gelen fotograflari�
Avrupa�yi kasip kavuran Nazi saldirganligina direnebilmek icin yillar boyunca kalabalik bir orduyu ayakta tutmak zorunda kalan T�rkiye, bunun bedelini ise yari ac yari tok yasayan bir halkin m�this direnciyle �demisti.
En �stte, bir firinin �n�nde ekmek karnesini g�stererek g�nl�k yarim ekmek istihkakini alan genc bir kiz.
Ortada, o g�nlerde herkesin cebinde bulunmak zorunda olan bir ekmek dagitim karnesi. En alta ise k�c�k cocuklara ve yaslilara hizmet veren bir asevi.
T�RK EKONOMiSiiN ONDA BiRiNi TASIYORDU
16 Nisan 1941 g�n� Alman ucaklarinin bombardimani sonucu vurulan ingiliz kargo gemisi Yorkshire Pire Limani�nin sularinda yavas yavas batarken, T�rkiye�nin disinden tirnagindan artirarak bastirdigi milyonlarca lirayi da beraberinde g�t�rd�.
ALi MURAT G�VEN'le ilgili ayrintili bilgi ve G�ven'in her biri ses getiren tarihi arastirmalari icin:
http://www.karakutu.com/
